W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 obowiązującej w Polsce znajdujemy grupę zaburzeń psychicznych i zachowań spowodowanych używaniem środków psychoaktywnych, wśród których wymienia się m.in. alkohol, opioidy, kanabinoidy, kokainę i tytoń.

Wyszczególnione zaburzenia w tej grupie to m.in. ostre zatrucie, używanie szkodliwe i zespół abstynencyjny. Na podstawie klasyfikacji możliwe jest zatem zdiagnozowanie np. ostrego zatrucia alkoholem, szkodliwego używania kanabidoidów lub opioidowego zespołu abstynencyjnego.

W tej samej rozbudowanej grupie zaburzeń znajdziemy także kryteria diagnostyczne dla zespołu uzależnienia. Pod tym terminem kryje się zespół różnych objawów w sferze fizjologicznej, poznawczej, emocjonalnej oraz zachowaniu człowieka związanych z powtarzającym się – najczęściej mocno utrwalonym – wzorcem przyjmowania substancji psychoaktywnych. Zespół uzależnienia może dotyczyć jednej lub wielu substancji.

Diagnoza zespołu uzależnienia od substancji psychoaktywnych zwykle opiera się na wywiadzie dotyczącym występowania 6 głównych objawów. Poniżej przedstawiam krótko każdy z nich.

• Głód substancji, który może ujawniać się np. w formie intensywnego myślenia o substancji w różnych, codziennych sytuacjach albo oczekiwania na możliwość napicia się alkoholu/przyjęcia substancji. Głód substancji najczęściej odczuwany jest jako silna potrzeba, pragnienie lub przymus.

Osoba, która odczuwa zwykły głód zaspokoi go jedzeniem. Osoba uzależniona odczuwająca głód substancji – z dużym prawdopodobieństwem sięgnie właśnie po nią.

• Zaburzenie kontroli nad używaniem substancji, które może przybierać różne formy. Przykładem jest powtarzające się upijanie do nieprzytomności („urwanego filmu”, „zgonu”), ale również sięganie po kolejną porcję substancji pomimo wcześniejszego postanowienia o przyjęciu określonej, konkretnej ilości (np. wyjście na „jedno piwo”, a następnie skończenie na dziewięciu), dokupowanie, robienie zapasów czy łamanie „postanowień” o niepiciu, niebraniu.

• Zmiana tolerancji – najczęściej ilustrowana jako potrzeba zwiększenia dawki danej substancji w celu uzyskania pożądanego efektu, obecnego wcześniej po użyciu mniejszej ilości substancji. Innymi słowy, u osoby, która wcześniej potrzebowała 3 piw, by poczuć znany sobie efekt, a teraz potrzebuje 5, by poczuć się tak samo, obserwujemy wzrost tolerancji na alkohol.

• Zespół abstynencyjny – rozumiany jako objawy po zaprzestaniu używania substancji lub znacznego ograniczenia jej przyjmowania. Przykładem w obszarze fizycznym są m.in.: ból głowy, nudności, dreszcze i napady drgawkowe, a w obszarze psychologicznym: poczucie niepokoju i lęku oraz reakcje depresyjne.

• Kontynuowanie przyjmowania substancji pomimo wiedzy o szkodliwych konsekwencjach w ważnych, życiowych obszarach. Przykładem mogą być problemy w pracy (np. częste spóźnienia, słabsza efektywność, wykorzystywanie urlopów na żądanie, zwolnienie z pracy), trudności w relacjach (np. kłótnie związane z tematem substancji, niekontrolowane lub agresywne zachowania wobec osób bliskich, zatajanie informacji o przyjmowaniu substancji) lub pogorszenie zdrowia fizycznego lub ogólnej kondycji.

• Stawianie używania substancji wysoko w hierarchii potrzeb i aktywności – często ponad ważne niegdyś wartości tj. relacje, praca, rozwój osobisty, zainteresowania. To jeden z ważniejszych objawów zależności psychicznej. Ilość czasu i energii poświęcanych tematowi substancji w życiu codziennym oraz trudność w wyobrażeniu sobie życia „bez substancji” są dobrymi wskaźnikami zależności psychicznej od środków psychoaktywnych.

Występowanie trzech spośród wymienionych wyżej objawów w ciągu ostatniego roku daje podstawę do diagnozy zespołu uzależnienia.